ایمنی و دلايل بروز حوادث در كارگاههای عمراني
ایمنی به عنوان یك مفهوم و روش مقابله با خطرات در راستای حفظ جان انسانها و جلوگیری از خسارات و صدمات از آغاز پیدایش در حال تغییر و گذار بوده است . شكل اولیه آن كه زمانی تنها یك روش ساده عمدتاً اصلاحی و نه پیش گیر انه به منظور حذف عوامل خسارات و صدمات بود، به شكل كنونی آن كه اغلب روشی پیچیده و ضوابط سخت گیرانه برای كنترل مطمئن صدمات است، دگرگون شده است . در میان قابلیتهای بارز مفهوم ایمنی ظرفیت كافی برای كارهایی فراتر از شناسایی روابط علت و معلولی و طرح ریزی روشهای كنترل عملی وجود دارد . این اقدامات، از آغاز تكوین به صورت روشهای عملی برنامه های ایمنی در آمده‌اند . به این ترتیب مهارتهای ایمنی در تمام ابعاد صنعت (از جمله صنعت ساخت ) با گذشت سالیان متمادی ، افزایش یافته‌اند . دگرگونی فزاینده‌ای در روند رو به رشد آگاهی و توانایی بر آورده سازی ابزارهای كنترل مخاطرات مورد نیاز ، به وقوع پیوسته است. شواهد این موضوع در بسیاری از آیین نامه ها و قوانین مرتبط دیده می شود. ممكن است این روند موضوعی عادی و قابل تصور به نظر آید، با این حال تجارب و نتایج عملی به ما یادآوری می كند كه علیرغم آگاهی از علل و وجود بسیاری از ابزارهای كنترلی پیشنهادی، رخدادهای منجر به صدمات و خسارات همچنان تكرار میشوند. در واقع می توان ادعا كرد مشكلات اجرایی، مسأله اصلی برنامه‌های ایمنی بوده اند. به كارگیری تمهیدات و موارد اشاره شده در برنامه های ایمنی تا زمانی كه بر روی كاغذ هستند، موثر و مفید و خالی از هر نوع اشكال به نظر می رسند، در حالیكه در عمل ممكن است نتایج آنها رضایتبخش نباشد . ضرورت بسترسازی تفكر ایمن كه از طریق فرهنگ سازی در بین افراد درگیر در كار اعم از مدیریت ارشد، مدیریت كارگاه و مهندسان، كارگران و متصدیان بسط و گسترش می یابد، می تواند سبب كارایی برنام ههای ایمنی گردد.
با توجه به مفهوم كلی ایمنی در انجام فعالیتهای به طریقه ایمن و خالی از خطرات ممكن، موارد زیر را به لحاظ منشاء خطرات در انواع حوز ههای عملكردی ایمنی كه در موضوع كارگا ههای عمرانی م یتواند مطرح باشد، نام برد.
1. موضوعات مربوط به تجهیزات و ماشین آلات : در این مبحث به انواع نكات ایمنی و موارد مرتبط با كار با تجهیزات، ابزار و ماشین آلات مستقر در كارگاه ها (اعم از دائم یا موقت، متحرك یا ثابت ) پرداخته می شود. در حقیقت محور اصلی این دسته از موارد ایمنی تجهیزات و نحوه تعامل آن در كار با انسانها و محیط كاری است.
2. موضوعات مربوط به نیروی انسانی : با توجه به اینكه در كارگاه های ساختمانی اساساً كارها بر دوش كا رگران بوده و بر خلاف كارخانجات صنعتی از اتوماسیون خاصی برخوردار نیست، لذا ایمنی و امنیت كاری نیروی انسانی به ویژه كارگران و متصدیان (اپراتورهای) دستگاه ها كه مستقیماً با فعالیتهای اجرایی درگیر نیستند، اهمیت فراوانی دارد . این مبحث عمدتاً به مباحث بهداشت فردی (نظیر تماس با مواد شیمیایی، اشعه و سایر موارد) و ایمنی فردی (تجهیزات، البسه و وسایل ایمنی) میپردازد.
3. موضوعات مربوط به ایمنی محیط كار (كارگاه) : در كنار ایمنی انسان و تجهیزات باید رعایت نكات و موارد ایمنی در محیط كاری و انجام ایمن فعالیتهای اصلی و پشتیبانی لحاظ شود . حریم و نحوه اجرای ایمن فعالیتهایی مانند گودبرداری، انفجار، محل قرارگیری پمپ بنزین و انبار مواد خطرناك و مواردی از این دست در این مقوله میگنجد.
ایمنی و قانون
تقریبا 90 % رویدادهای منجر به صدمات كه در مكانهای كاری به وقوع می پیوندند، قابل پیش بینی هستند . احتمالاً همین نسبت را می‌توان در هر جایی كه پتانسیل رویدادهای احتمالی وجود دارد، مشاهده كرد، لذا به كارگیری روشهای كنترلی مناسب اولویت ویژه ای دارد . ناگفته پیداست دانش موجود در صورت به كار گیری ، جلوی تعداد زیادی از رویدادهای منجر به صدمات را خواهد گرفت. متاسفانه عدم استفاده از این دانش كه در آمار سالانه صدمات به وضوح روشن است ، در سالهای اخیر مصوبات قانونی بیشتر و شدیدتری را ایجاب نموده است.
یكی از نمونه های این موضوع آیین نامه های حفاظت و بهداشت كار است كه در راستای ماده های 85 و 86 قانون كار از طرف شورایعالی حفاظت فنی وزارت كار و امور اجتماعی و همچنین وزارت بهداشت، درمان و اموزش پزشكی (در امور بهداشت كار ) تهیه و برای اجرا به تمامی كارفرمایان كشور ابلاغ شده است . به لحاظ اهمیت موضوع ایمنی و بهداشت و حفاظت كار، فصل چهارم قانون كار كلاً به این مقوله اختصاص یافته است .در ماده 85 قانون كار آمده است "برای صیانت نیروی انسانی و منابع مادی كشور رعایت دستورالعملهایی كه از طریق شورای عالی حفاظت فنی (جهت تامین حفاظت فنی ) و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی (جهت جلوگیری از بیماریهای حرفه ای و تامین بهداشت كار و كارگر و محیط كار ) تدوین می شود، برای كلیه كارگاه ها، كارفرمایان، كارگران و كارآموزان الزامی است."
دلایل بالا بودن آمار صدمات و جراحات در صنعت ساخت می تواند ناشی از عوامل متعددی باشد. آنچه بر اساس مشاهدات انجام گرفته در كارگاههای كشور ما بیشتر به چشم می خورند، به قرار زیر است و در كشورهای دیگر ممكن است شدت و ضعف آنها ترتیب دیگری داشته باشد.
1. تمركز بر ایمنی، بسترسازی برای انجام كارها به صورت ایمن و رسوخ فرهنگ ایمنی در تفكر مدیران جایگاه چندان مناسبی را ندارد . این موضوع هم در بین مدیران عملیاتی و مستقیم بین پیمانكاران و در سطح مدیران كلان كشوری نظیر دستگاه های اجرایی باید نهادینه شده و ضوابط و الزامات مربوط ، كاربردی و اجرایی شود تا بتوان به افزایش ایمنی در كارهای عمرانی امیدوار بود . با مصاحبه هایی كه با دست اندركاران به ویژه در بخش پیمانكاری انجام شد مشخص گردید توجه چندانی به مباحث ایمنی در كارگاهها نشده و در تصمیم گیری ها و اختصاص بودجه در كارگاهها اولویت چندانی به ایمنی داده نمی شود. همچنین دقت در سیاستهای كلان نیز روشن می كند اقدامات ایمنی چندان مورد توجه سیاستگذاران این بخش نیست . در ارزیابی پیمانكاران به هیچ وجه به سوابق ایمنی پیمانكاران توجه نشده و بیشتر به قیمت پیشنهادی و زمانبندی پروژه ها توجه شده است. همچنین دیده میشود
در تدوین برخی فهارس بهای پایه ردیف خاصی برای هزینه های اتخاذ و انجام تدابیر ایمنی نه در متن فهرست بها و نه در اقلام بالاسری پیش بینی نشده است . در حالیكه آموزش پرسنل، ا ستخدام متخصصان و كاركنان ایمنی، ابزار و تمهیدات پیشگیری و درمانی امور خطرآفرین و بسیاری موارد دیگر هزینه هایی را برای پیمانكاران در بر دارد.
2. اتخاذ سیاستهای تشویقی در تفاوت قائل شدن بین پیمانكاران دارای سابقه ایمنی بهتر كه در اكثر كشورها مشاهده می شود، هنوز در كشور ما دیده نمی شود. مشاهده می شود شركتهای بیمه نیز برای بیمه كارگاهها به صورت متوسط نرخ بیمه را اعلام می كنند و سابقه ایمنی شركتهای پیمانكاری در تعیین مقدار بیمه اثرگذار نیست . طبیعی است كه این روش ناعادلانه سبب دلسردی شركته ای ایمن در درازمدت شده و با عث انجام كارها به هر نحو ممكن می شود. در بسیاری كشورها تعیین حق بیمه بر اساس سابقه ثبت شده شركتها در ادارات كار و مقدار خسارات پرداختی شركتهای بیمه بوده كه نوعی سیاست تشویقی و در عین حال تنبیهی برای رعایت اصول و ضوابط ایمنی است.
3. در مقایسه با سایر صنعتها و شاخه های دیگر اقتصادی مشاهده می شود كه كم مهارت ترین افراد كه عموماً به لحاظ شاخصهای آموزشی مانند سطح تحصیلات و گذراندن دوره های مختلف در پایین ترین سطح ممكن قرار دارند، جذب كارهای ساختمانی و عمرانی می شوند كه بعضاً نیازمند آموزشهای تخصصی خاص برای كار با ماشین آلات تخصصی است . به عنوان مثال بیشتر رانندگان ماشین آلات سنگین در كارگاههای عمرانی به واسطه "استاد و شاگردی " و به صورت تجربی این مهارت را كسب كرده اند. این در حال است كه متاسفانه به لحاظ قانونی نیز منعی برای به كارگیری این افراد وجود ندارد . یكی از مهمترین دلایل وقوع حوادث ناشی از نا آگاهی و كمی دانش افراد حادثه دیده است ، كه در صورت به كار گیری نیروهای ماهر و آموزش دیده طبعاً میزان حوادث نیز به شدت افت خواهد كرد . این دسته افراد معمولاً ا ز ارزش و اهمیت رویه های ایمنی و ابزار مخصوص نیز بی اطلاع بوده و حتی در مواردی كه اجبار به رعایت آنها داشته باشند، به محض برداشته شدن الزام از انجام آنها سر باز می زنند و فرهنگ ایمنی برای آنها هنوز جا نیفتاده است . آمار اخذ شده از سطح كارگاههای بزرگ سدسازی كشور كه تعداد زیادی نیروی انسانی و انواع ماشین آلات در آن وجود دارد، نشان داد كه 80 درصد رانندگان و اپراتورهای دستگاهها دارای مدرك تحصیلی سیكل و پایینتر بوده اند.
4. وجود نیروهای خارج از حیطه مدیریت در كارگاههای عمرانی نیز یكی از دلایل بروز حوداث می باشد. صنعت ساخت از نظر به كارگیری پیمانكاران دست دوم و جزء و حتی اشخاص حقیقی كه به صورت خویش فرما در كارگاهها فعالیت می كنند، از دیگر صنایع متمایز می شود. این افراد با توجه به حضور در كارگاهها در معرض خطرات مختلفی هستند و از سوی دیگر با توجه به قرارداد با پیمانكار اصلی كه گاهی در حد یك صفحه دست نویس بوده و چندان اصول و ضوابط مربوطه د ر آن دیده نشده است ، خود را ملزم به رعایت اصول و ضوابط ایمنی در حوزه كاری خود نم یبینند و به این لحاظ گاهی نه تنها خود را در خطر قرار می دهند، بلكه برای دیگران نیز خطر ساز می شوند. در كشور ما دیده م ی شود به دلایل اقتصادی پیمانكاران بیشتر تمایل دارند كارها ر ا به صورت یكجا (كنتراتی) به اكیپهای كاری نظیر آرماتوربند یا جوشكار بدهند و تا حد امكان از استخدام مستقیم افراد پرهیز كنند.
5. پایین بودن سطح فرهنگی كارگران به خصوص در كارگاههای ساختمانی سبب می شود تا موارد ناهنجاری فرهنگی نظیر استعمال مواد مخدر و سایر موارد ممنوعه در سطح نسبتاً بالایی رواج داشته باشد . نتیجه این موارد كاهش سطح هوشیاری و به دنبال آن بروز حوادث كاری است . در كارخانجات و سایر صنایع از طرفی به دلیل آموزشهای لازم و از سوی دیگر با توجه به ابزارهای كنترلی مناسبی كه در اختیار مدیریت قرار دارد، احتمال وقوع چنین شرایطی بسیار كمتر از كارگاههای عمرانی می باشد. آماری كه در كارگاههای عمرانی كشورهای اروپایی گرفته شده است، نشان داده است یكی از مهمترین دلایل خطاهای انسانی در حین كار های ساختمانی پایین بودن هوشیاری ناشی از مصرف الكل و مواد مخدر در حین كار بوده است.
6. تدابیر اتخاذی فعلی در كارگاههای عمرانی كشور عمدتاً مشتمل بر روشهای علاج بخشی (اصلاحی ) و نه پیشگیرانه است. هر چند این روش در مواردی از قبیل تعمیر و نگهداری ماشین آلات پذیرفته شده است، در موضوعی كه با جان و سلا مت انسانها سر و كار دارد، نباید به آن بسنده كرد . عمدتاً در كارگاهها پس از بروز حادثه یا اتفاق، اقدامات اصلاحی برای تامین ایمنی یا از میان برداشتن زمینه حوادث انجام می شود. باید در این راستا جهت گیری فعالیت و مدیریت ایمنی كارگاهی به شكلی باشد كه در كنار تعمیق فرهنگ و ارزشهای ایمنی در سطوح مختلف كاری از كارگران تا سطوح عالی مدیریت، روشهای پیشگیرانه نیز جای خود را در فعالیتهای مختلف كاری باز كنند.
7. نوع و وضعیت خاص كارگاههای عمرانی در مقایسه با سایر فرآیندهای صنعتی كارخانه ای خود عامل بروز بسیاری از مخاطرات و مسائل ایمنی است. در كارخانجات كارها به صورت دائم و تكراری در خطوط تولید انجام می شود. این
وضعیت تكراری به مدیریت فرصت می دهد تا به صورت مستمر در بهبود وضعیت و ارتقای ایمنی تلاش كند . در حالیكه در فعالیتهای انجام شده در كارگاههای عمرانی به ندرت تكرار دیده می شود. این موضوع در ساختمانهای تجهیز كارگاه به خوبی دیده می شود كه به دلیل موقتی بودن و تخریب آنها در پایان پروژه بسیاری از نكات و موارد در آنها نادیده گرفته می شود. یا به عنوان نمونه بسیار دیده می شود كه اتصالات در سیم كشی های كارگاه های ساختمانی به دلیل استفاده موقت و غیر دائم فقط با كمی نایلون پوشانده می شود . نوع نگرش موقتی به فعالیتها در كارگاههای عمرانی باعث می شود تا مباحث ایمنی از سوی مدیران و كارگران جدی گرفته نشود.
8. محیط و فضای كاری در كارگاههای عمرانی خود منشاء بسیاری از خطرات در مقایسه با فضاهای بسته و محفوظ در سایر مشاغل و صنعتها است . بر اساس آمارهای موجود مخاطرات ناشی از سقوط از ارتفاع ، تصادف با ماشینهای در حال حركت و خطرات ناشی از انفجار كه به دلیل ماهیت پروژه های عمرانی و انجام كارها در فضاهای باز فاقد اصول ایمنی و یا فضاهای بسته زیرزمینی اتفاق می افتند، درصد بالایی از حوادث را در كارگاههای عمرانی سبب میشوند.
